­Qa­pı­la­rı­nı qa­dın­la­rın üzü­nə açan ilk elm mə­bə­di – I Hissə

­

Az qa­la 1000 il­lik ta­ri­xi olan Bo­lo­ni­ya Uni­ver­si­te­ti hə­lə XIV əsr­də bu cür şöh­rət­lən­mə­si­nə gö­rə gör­kəm­li tə­bib və fi­lo­sof Co­van­ni Buk­ki­yə min­nət­dar ol­ma­lı­dır. Qa­dın əmə­yi­nə mü­na­si­bət bə­şə­ri tə­ka­mü­lün heç bir mər­hə­lə­sin­də, hət­ta din­lə­rin hə­lə cə­miy­yət hə­ya­tı­na bir­ba­şa mü­da­xi­lə­sin­dən əv­vəl də bir­mə­na­lı ol­ma­yıb. Fi­zi­ki öl­çü­lə­ri­nə gö­rə “güc­lü cins” ki­mi xa­rak­te­ri­zə olu­nan ki­şi­lər, mə­kan və za­man fərq­lə­rin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, hər yer­də və hə­mi­şə zə­rif cins üzə­rin­də hökm­ran­lı­ğa can atıb­lar. Bə­zən ta­ri­xi zə­ru­rət, bə­zən də sa­də­cə psi­xo­lo­ji komp­leks­lər sə­bə­biy­lə qa­dın­la­rın fi­zi­ki əmə­yin­dən is­ti­fa­də edən, hərb ba­xı­mın­dan çə­tin mə­qam­lar­da on­la­rın gü­cün­dən ya­rar­la­nan “güc­lü cins” nü­ma­yən­də­lə­ri nə­dən­sə “qa­dın ağı­lı”­na hə­mi­şə şüb­hə ilə ya­na­şıb­lar; on­la­rın nə­si­hət və töv­ci­yə­lə­ri­ni şey­tan vəs­və­sə­si ki­mi də­yər­lən­dir­mə­yə me­yil­li olub­lar. Bir söz­lə, qa­dı­nın cə­miy­yət­də­ki ro­lu­na mü­na­si­bət­də di­lin­dən, di­nin­dən, ir­qin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq bü­tün ki­şi­lər mü­ha­fi­zə­kar möv­qe nü­ma­yiş et­dir­mək­də da­ha ma­raq­lı gö­rü­nür­lər. Bu, tək­cə qə­dim keç­miş­də, ya­xud di­nin müt­ləq ha­kim möv­qe­yə çıx­dı­ğı or­ta əsr­lər­də be­lə ol­ma­yıb. Elə müa­sir dün­ya­da, gen­der bə­ra­bər­li­yi­ni for­mal ola­raq qə­bul et­miş müa­sir cə­miy­yət­lər­də də və­ziy­yət təx­mi­nən ey­ni­dir. Rəs­mi şə­kil­də hü­quq bə­ra­bər­li­yi elan olu­nub, bu sta­tus­lar qa­nun­ve­ri­ci­lik ba­xı­mın­dan təs­bit­lən­sə də, dün­ya­nın heç bir öl­kə­sin­də əq­li iş­lə, si­ya­sət­lə məş­ğul olan qa­dın­la­rın xü­su­si çə­ki­si 50:50 nis­bə­ti­nə ya­xın­laş­mır. İda­rə­çi­lik st­ruk­tur­la­rın­da isə bu nis­bət bö­yük he­sab­la ki­şi­lə­rin xey­ri­nə­dir. Bu, heç də o de­mək de­yil ki, bir çox­la­rı­nın iddia et­di­yi ki­mi, ki­şi­lər­lə mü­qa­yi­sə­də “qa­dın­la­rın əq­li in­ki­şaf tem­pi çox zəif­dir”. Ək­si­nə, tə­ba­bət el­mi bir­mə­na­lı şə­kil­də sü­but edir ki, qa­dın­lar əq­li iş­lə bağ­lı pa­ra­metr­lə­rin bir ço­xu üz­rə, xü­su­sən də qav­ra­ma sü­rə­ti­nə, yad­daş və dö­züm­lü­lük əm­sal­la­rı­na gö­rə ki­şi­lə­ri çox bö­yük fərq­lə ge­ri­də qo­yur­lar. Ən əsa­sı, əq­li iş­lə mün­tə­zəm məş­ğul olan ki­şi­lə­rin hər yü­zün­dən yet­mi­şi sk­le­roz­dan əziy­yət çək­di­yi hal­da, qa­dın­lar ara­sın­da bu prob­le­mə çox na­dir hal­lar­da rast gə­li­nir. Am­ma bu­nun­la be­lə, “güc­lü cins” öz ha­kim möv­qe­yi­ni qo­ru­maq­da is­rar­lı­dır və çox bö­yük eh­ti­mal­la, bu, qa­dın­la­rın ağ­lı­nın da­yaz­lı­ğı ilə yox, ki­şi­lə­rin ta­ri­xən doq­ma­laş­mış so­sial sta­tus­la­rı­nı itir­mək qor­xu­su qar­şı­sın­da­kı psi­xo­lo­ji ref­leks­lə­ri ilə şərt­lə­nir. Bu, hə­mi­şə be­lə olub: Mi­sir fi­ron­la­rı­nın döv­rün­də də be­ləy­di, köh­nə era­nın son­la­rı ilə ye­ni era­nın il­kin­li­yin­də mi­sil­siz re­so­nans döv­rü ya­şa­yan yu­nan-­ro­ma im­pe­ri­ya­la­rın­da da, qüd­rət­li Al­ba­ni­ya hökm­dar­la­rı­nın za­ma­nın­da da. Din­lə­rin cə­miy­yət hə­ya­tın­da ha­kim möv­qe­yə çıx­ma­sın­dan son­ra və­ziy­yət da­ha da qə­liz­ləş­di. Xü­ra­fa­tın el­mə qar­şı açıq ci­had elan et­di­yi or­ta əsr­lər­də tə­bii ki, qa­dı­nın hər han­sı şə­kil­də elm öy­rən­mə­si sa­də­cə, müm­kün­süz idi. Hət­ta “güc­lü cins” nü­ma­yən­də­lə­ri­nin kil­sə­lə­rin, məs­cid­lə­rin, si­na­qoq­la­rın təz­yi­qi­nə tab gə­tir­mə­di­yi, ink­vi­zi­si­ya və şə­riət məh­kə­mə­lə­ri­nin aman­sız hökm­lə­ri­nin gün­də­lik ya­şa­yış tər­zi­nə çev­ril­di­yi bir za­man­da qa­dın­la­rın elm öy­rən­mə­si­nə ica­zə ver­mək, xü­su­sən din xa­dim­lə­ri­nin şey­tan əmə­li ki­mi təs­nif­lə­di­yi tibb el­mi ilə məş­ğul ol­ma­sı­nı rəs­mi­ləş­dir­mək ina­nıl­maz risk idi. Am­ma Bo­lo­ni­ya Uni­ver­si­te­ti­nin pro­fes­so­ru Co­van­ni Buk­ki bu­nu et­mə­yə özün­də güc tap­dı…

Ü­mu­miy­yət­lə, Bo­lo­ni­ya Uni­ver­si­te­ti Av­ro­pa mə­ka­nın­da hü­quq və fəl­sə­fə ilə ya­na­şı, də­qiq elm­lə­rə xü­su­si diq­qət ye­ti­rən ilk təh­sil oca­ğı ki­mi sə­ciy­yə­lə­nir. Be­lə ki, hə­lə XII əsr­də flo­ren­si­ya­lı Lot bu uni­ver­si­tet­də fi­zi­ka­nı fəl­sə­fə­dən ayı­ra­raq, ay­rı­ca bir ix­ti­sas ki­mi öy­rə­nil­mə­si­nin əsa­sı­nı qoy­muş­du. Onun müa­si­ri ol­muş Lyu­si Lut­si fi­zi­ka­nın ay­rı­ca bir ix­ti­sas ki­mi öy­rə­nil­mə­sin­dən bir ne­çə il son­ra tət­bi­qi tə­ba­bə­tin məx­su­si elm sa­hə­si ki­mi in­ki­şa­fı­nın əsa­sı­nı qoy­muş və uni­ver­si­te­tin nəz­din­də ana­to­mi­ya ka­fed­ra­sı ya­rat­ma­ğa mü­vəf­fəq ol­muş­du. Co­van­ni Buk­ki Lut­si­dən təx­mi­nən iki əsr son­ra ya­şa­sa da, onun da­vam­çı­la­rın­dan sa­yı­lır­dı və əx­laq fəl­sə­fə­si ilə tət­bi­qi tə­ba­bə­ti uğur­la sin­tez et­miş­di. Lut­si­nin təş­kil et­di­yi ana­to­mi­ya ka­fed­ra­sın­da əsa­sən me­yit­lər üzə­rin­də araş­dır­ma­lar apa­rı­la­raq in­san və hey­van or­qa­nizm­lə­ri­nin fərq­lə­ri və ox­şar­lıq­la­rı­nı öy­rə­nir­di­lər­sə, Buk­ki­nin tə­ba­bət və əx­laq fəl­sə­fə­si ka­fed­ra­sın­da da­ha ge­niş­miq­yas­lı təd­qi­qat­lar apa­rı­lır; in­san sağ­lam­lı­ğın­da sağ­lam hə­yat tər­zi­nin ro­lu­na da­ha çox diq­qət ye­ti­ri­lir­di. Və məhz Co­van­ni Buk­ki ilk də­fə so­sial sta­tu­sa gö­rə cins­lər ara­sın­da fərq qo­yul­ma­sı­nın ümu­mən cə­miy­yə­tin in­ki­şa­fı üçün prob­lem ol­du­ğu­nu el­mi hi­po­tez ki­mi irə­li sü­rə­rək, qa­dın­la­rın sağ­lam nə­sil ye­tiş­dir­mək ba­xım­dan xü­su­si əhə­miy­yət da­şı­dı­ğı­nı bir­mə­na­lı şə­kil­də bə­yan­la­mış və hə­kim qa­dın­lar ye­tiş­di­ril­mə­si­nin va­cib­li­yin­də is­rar gös­tər­miş­di. Çün­ki o, ya­şa­dı­ğı zə­ma­nə­də qa­dın­la­rın ki­şi hə­kim­lə­rə mü­ra­ciət et­mə­si­nin cə­miy­yə­tin qa­da­ğa və qı­naq­la­rı ba­xı­mın­dan sa­də­cə müm­kün­süz ol­du­ğu hə­qi­qə­ti­ni bi­lir­di. Onu da bi­lir­di ki, XIV əsr Bo­lo­ni­ya­sın­da kim­sə öz qı­zı­nın və ya ar­va­dı­nın uni­ver­si­tet­lə­rə get­mə­si­nə, ge­cə-­gün­düz la­bo­ra­to­ri­ya günc­lə­rin­də ili­şib qa­lan yüz­lər­lə ki­şi ara­sın­da oxu­yub­-iş­lə­mə­si­nə ica­zə ver­məz. Da­ha doğ­ru­su, kim­sə bu­na cə­sa­rət et­məz­di… Bu hə­qi­qə­ti dərk edən Co­van­ni Buk­ki cə­miy­yə­tin mü­ha­fi­zə­kar kə­si­mi­nin, xü­su­sən də cə­ha­lə­ti hə­yat nor­ma­sı­na çe­vir­mək­də is­rar­lı olan din xa­dim­lə­ri­nin qar­şı­sı­na tək-­tən­ha çıx­ma­ğa qə­rar ver­di və öz ye­ga­nə qı­zı­nı-­DO­RO­TE­YA BUK­Kİ­ni uni­ver­si­te­tin hə­kim tə­lə­bə­lə­ri­nin sı­ra­sı­na da­xil et­di. Hə­kim­li­yi “də­mir ürək tə­ləb edən ki­şi pe­şə­si” ki­mi də­yər­lən­di­rən­lə­rin göz­lən­ti­lə­ri­nin ək­si­nə ola­raq Do­ro­te­ya nəin­ki təh­si­li­ni ya­rım­çıq qoy­ma­dı, ək­si­nə, ki­şi həm­kar­la­rı­na dö­zü­mün, əzm­kar­lı­ğın, cə­sa­rət­li­li­yin əya­ni nü­mu­nə­si­ni gös­tər­di. Hət­ta o, bir hə­kim­-a­lim ki­mi elə bir nü­fuz qa­zan­dı ki, Co­van­ni Buk­ki­nin və­fa­tın­dan son­ra tət­bi­qi tə­ba­bət və əx­laq fəl­sə­fə­si ka­fed­ra­sı­na ki­min baş­çı­lıq et­mə­si mə­sə­lə­si gün­də­mə gə­lən­də, bü­tün ki­şi həm­kar­la­rı yek­dil­lik­lə onun na­mi­zəd­li­yi üzə­rin­də da­yan­dı­lar. Be­lə­lik­lə də, XV əs­rin ilk onil­li­yin­də ta­ri­xə ilk qa­dın ka­fed­ra mü­di­ri­nin adı ya­zıl­dı: Do­ro­te­ya Buk­ki.

Ardı var….